सामान्यतः, मानिसहरूले आफ्नै मृत्युको सपना देख्दा त्यो क्षण मर्छु भनि महसुस गर्ने बित्तिकै जाग्छन्। त्यो रहस्यको कारण बुझेका अनुसन्धान र सिद्धान्तहरुले यहाँ उजागर गरेका छन्।

 शरीरको ‘Fight-or-Flight’ प्रतिक्रिया

REM (Rapid Eye Movement) सुत्ने अवस्थालाई दुर्घटना वा खतरासँग तुलना गर्न सकिन्छ। जब सपनामा मृत्युको डरावनी दृश्य देखिन्छ, शरीर हार्मोन–विस्तार एड्रेनालिनको रिलीज गर्छ र दिमागलाई जागृत गर्छ ।

हुनसक्छ तपाईं mसानकी गाडीसँग ठोकिएर मर्न लाग्दा नै जाग्नुहुन्छ, जसले मन र शरीरलाई आत्म–रक्षाको संकेत दिन्छ।

सपना र चेतनाको सीमाङ्कन—REM अवस्थाको द्विविधा

REM सुत्नाले मस्तिष्कलाई सक्रिय बनाएर सपना देखाउँछ, तर त्यो बेला मांसपेशीहरू लक हुन्छन्, जसले तपाईंलाई सचेत अवस्थामा लिन्छ ।

जब सपना ‘मर्नु’ को दृश्य निकै तीव्र रूपमा आउँछ, तपाईंको मस्तिष्कले यसलाई अस्वाभाविक अथवा खतरापूर्ण ठानेर आंशिक चेतनामा प्रवेश गर्छ, जसले पूर्ण आँखाबाट जागने स्थितिमा पुर्‍याउँछ।

 मनस्तात्त्विक–भावनात्मक सफा गराइ—Expectation fulfilment theory

REM सपनामा, मस्तिष्कले दिनभरि बाँकी सांवेगिक ‘expectations’ (चिन्ता, तनाव, डर) समाधान गर्ने कोशिश गर्छ ।

मृत्यु दृश्य एउटा अत्यधिक तनावपूर्णता हो, जसबाट निकास खोज्न शरीर जाग्ने प्रतिक्रियामा जान्छ।

 ‘डर्थ ड्रीम’—मृत्युपछि यात्रा

केही अध्ययनमा लेखिएको छ, जब मानिसले सपनामा मर्न सक्छन् भने त्यो बाँचि नै अर्को अस्तित्व (death-afterlife) अनुभवमा परिणत हुन्छ ।

अध्ययनले देखाएको हो: "dream after death" अनुभवले मानिसहरूलाई शान्ति, मुक्ति वा आत्माको छुटकारा प्रदान गर्न सक्छ।

 वैज्ञानिक दृष्टिकोण—के सान्दर्भिक तथ्य हो, के मिथ

हार्वर्डका डा. Deirdre Barrett अनुसार "The fear has awakened them", – डरकै कारण मानिस जाग्छ ।

अर्कोतर्फ, केहीले यो मन–मस्तिष्कको संरचनात्मक प्रतिक्रिया मात्र हो, मृत्युपछि केही न थाहा पाउने कारणले जाग्ने हो भनेर आशय दिन्छन् ।

निष्कर्ष

शारीरिक र रासायनिक प्रतिक्रिया – डर र एड्रेनालिनले अचानक चेतनामा ल्याउँछन्।

REM को "मन–मस्तिष्क रक्षा" – सपना तय गरी तनाव निकास खोज्छ।

भावनात्मक–समाजिक व्याख्या – मृत्युपछिको "peaceful journey" अनुभूत गर्ने सपना हुन सक्छ।

सैद्धान्तिक दृष्टिकोण – अहिलेको अनुसन्धानले पूर्ण स्पष्ट जवाफ नभए पनि, धेरैले यो अनुभवलाई सुरक्षा संकेत वा मनोवैज्ञानिक मर्म को रूपमा हेर्दछन्।